Nungunyane alipata matatizo dhidi ya serikali ya wareno ambao waliitawala nchi ya Msumbiji na alijiuzuru
mwaka 1895.
Tukio hilo lilifunga uhuru na utawala
wa Wabongoni katika nchi ya Thongaland wakati wa utawala wa Wareno ulipoenea
Msumbiji yote. Machifu wote hao wa Kingoni katika nchi ya Thongaland kuanzia
kizazi cha Zwide walifahamika kwa jina la ukoo la “Nyumayo” jina jingine la Soshangane lilikuwa ni Manakuza.
Uhusiano kati ya Wabathonga na
Wangoni wa Tanganyika unaweza kutazamwa na kutambulikana kupitia majina ya
kiukoo ambayo kwa asili hutokana na Wabathonga: Gomo, Makukula, Mathinya,
Ngairo, Nguo, Nkuna, Ntani, Ntocheni, Silengi na Sisa.
Katika nchi ya Thongaland ukoo wa
akina Nkuna walikuwa wanaishi kati ya mto Limpopo na Umkomazi, katika
Tanganyika wahusika wa ukoo huu wanaishi sehemu iliyo karibu na misioni ya
Namabengo. Jumbe Kangasimba na masultani wa sehemu hiyo walikuwa na majina ya
ukoo walioitwa akina “Nkuna”.
Habari za Zwangendaba kuingia Afrika
ya kati kutoka Thongaland
Kabila la Wangoni liliongozwa na
viongozi mbalimbali tangu Thongaland. Lakini palikuwa na kiongozi aliyebobea
katika masuala ya kivita na ufundi wa kutawala na kuongoza watu ambaye
alifanikiwa kuingia Afrika ya Kati pamoja na watu wake bila matatizo, shujaa
huyo wa Kingoni anafahamika kwa jina la Zwangendaba.
Jina hilo linajulikana sana kwa Wangoni
waishio Afrika ya Kati pamoja na Wangoni wa Tanganyika. Inaelezwa kwamba
Zwangendaba anatoka katika ukoo maalam unaojulikana kwa jina la Zwangedaba bin
Magangata bin Magolera bin Lonyanda na bin Kali.
Asili ya jina hili la ukoo liitwalo
Zwangendaba lilitokana na neno ‘Nkosi” au “Mfalme au “Tole”. Baadaye jina hilo
liliachwa kutumika na badala yake likatumika jina la “Jere”.
Hata hivyo tunasimuliwa kuwa Zwangendaba alimwoa binti ya binamu ya Zwide aliyeitwa
“Loziwawa”. Kwa vile Loziwawa hakubahatika kumzalia Zwangendaba mtoto basi
alipewa dada ya Loziwawa aliyeitwa “Sosera” awe mke wake.
Sosera alikuwa ni mama yake Mpenzani
na huyo Sosera alitoka kijiji kilichoitwa “Emvuyeyeni”. Zwide na Sikunyene
walipopigana na Tshaka, huyo Zwangendaba alikuwa jenerali katika majeshi yao.
Baada ya Zwide na Sinyene kupepetwa na Tshaka kwenye vita, Zwangendaba
aliwafuata huko Thongland na kuishi nao.
Lakini alipendelea kuishi na chifu aliyeitwa Soshangane ili kumsaidia kutoa
msaada katika mambo ya kisiasa na kivita. Lakini baadaye ulitokea mgongano kati
ya machifu wawili hapo Zwangendaba alimwacha Soshangane na nchi ya Thongaland;
akiwa na kundi kubwa la watu aliamua kuelekea Afrika ya Kati.
Tukio la Zwangendaba na watu wake
kuelekea Afrika ya Kati lilitokea mwaka 1828. Soshangane alipinga kitendo cha
Zwangendaba cha kuihama nchi na baadaye
alichukua hatua ya kukusanya jeshi kubwa na kumfuata ili kumrudisha.
Lakini kitendo cha Soshangane cha kumrudisha
Zwangendaba kiligonga mwamba kwani jeshi
la Zwangendaba lilikuwa imara na nguvu kama lake hali ileyopelekea jeshi lake
kushindwa na kurudi nyuma.
Maisha ya Zwangendaba Afrika ya Kati
Wangoni wa aina ya Zwangendaba
waliishi na kufanya makazi yao ya kwanza
Magharibi mwa Afrika ya Kati na baadaye walilekea Kaskazini. Katika
kukaa na kuhamia huko Afrika ya kati Wangoni hao wa aina ya Zwangendaba
hawakuwa na makazi ya kudumu huko Kaskazini, baada ya kukaa miaka michache
takribani kama miaka 10 hivi mpaka
walipofika mto Zambezi. Watu wa Zwangendaba walitokana na kabila la Wandwandwe,
wabathonga na Waswazi. Wangoni halisi katika Afrika ya Kati inasemekana kuwa ni
wale waliotokea katika kabila la Waswazi.
Ingawa wengi kati ya watu hao
hawakuwa wa kabila la Waswazi, ila kwa asili walitokana na kabila la
Wandwandwe. Sababu za kuwa na idadi kubwa ya watu wa Zwangendaba ni kama
ifuatavyo:
(a)Wandwandwe walitoroka kutoka kwa
Tshaka labda walipita Mashariki ya nchi ya Swaziland kuelekea nchi ya
Thongaland na kama ilitokea hivyo basi Waswazi wengi walijiunga na hao watu wa
Zwangendaba.
Mwandishi anayeitwa Winterbottom
aliandika kwamba Zwide baada ya kushindwa katika vita, Zwangendaba aliivamia
Swaziland na hivi kuteka wanawake na mifugo kisha akaondoka navyo pmoja na vitu
vingine walivyovikuta huko.
(b)Kusini mwa Swaziland kulitawaliwa
na Zwide kabla ya kushindwa katika vita dhidi ya Tshaka na nchi hiyo ilikuwa
chini ya utawala wake.
Watu wa sehemu hiyo ya Swaziland
walisababisha kitendo cha kupigana na Wandwandwe na hivi kupigania upande wao
kuingia na pia kuhamia pamoja na Wandwandwe huko Thongaland labda hayo ni
maelezo yanayoweza kutuhakikishia sababisho la kuwa na idadi kubwa ya watu kwa
mtu aitwaye Zwangendaba.
(c)Inawezekana pia kuwa Zwangendaba,
alipoiacha Thongaland alipopita Kaskazini ya Swaziland alichukua idadi kubwa ya
watu na kuondoka nao.
Kadiri ya Cullen Young na
Wenterbottom, watu wa Zwangendaba walipotoka Thongaland kwanza walijiunga na
Wamatebele na kuishi nao kwa muda fulani. Baadaye ulitokea uhasama kati ya
makabila hayo mawili.
Mwanzoni Zwangendaba alimshinda
Chikuse Maseko (Jenerali Msilikazi),
lakini akitambua kwamba jeshi lake lilikuwa nyonge ukilinganisha na jeshi la
Msilikazi, aliona ni afadhali kuiacha nchi ya Wamatebele na kuelekea Kaskazini
Mashariki.
Inasimuliwa kuwa Wangoni hao walipoiacha Thongaland mababu zao
kwanza walivamia nchi ya Wanyame na kuiteka na kuwachukua baadhi ya wakazi wa
nchi hiyo.
Ukoo wa Nanguru wanaoishi kwenye Baraza la Mkurumuzi karibu na missioni
ya Mpitimbi huku Tanganyika hupata asili yake hutoka kabila la Wanyame. Nduna
Zawayayi bin Kapungu bin Chikuse ni wa ukoo huu. Na babu wa huyu Nduna alikuwa
na jina aina hiyo hiyo kama ilivyoonyeshwa kwa Msilikazi hapo juu.
Watu wa Zwangendaba walioiacha nchi
ya Wamatebele waliiita nchi hiyo “Halale” na inaeleweka kama Nyanda za juu
yenye hali ya baridi (Cf Winterbottone) Jina Halale bado linatumika na Wangoni
wa Tanganyika kuitambulisha Rhodesia ya Kusini. (Na mji mkuu wa zamani ulioitwa
Salisbury kwa sasa ni Harare toka uhuru)
Post a Comment